کاهش پلاکت خون یا ترومبوسیتوپنی

کمبود پلاکت خون یا ترومبوسیتوپنی (Thrombocytopenia) وضعیتی است که در آن تعداد پلاکت های خون کاهش می یابد و فرد مستعد خونریزی شود. در این مقاله به بررسی علت پایین بودن پلاکت خون و بیماری هایی که باعث کاهش آن می شوند، خطرات مرتبط با آن و نیز اقدامات تشخیصی و درمان های لازم جهت اصلاح کمبود پلاکت خون می پردازیم.

پیش از این که در مورد علت های پایین بودن پلاکت خون صحبت کنیم بهتر است مقاله پلاکت چیست و چه عملکرد و وظیفه ای دارد؟ را مطالعه نمایید تا ابتدا با وظایف و نقش پلاکت ها در خون آشنا شوید و سپس به سراغ علت و درمان های مرتبط با کاهش آن برویم.

میزان طبیعی پلاکت در خون

طبق کتاب اصول طب داخلی هاریسون، تعداد طبیعی یا نرمال پلاکت ها در خون بین ۱۵۰ تا ۴۵۰ هزار عدد در هر میکرولیتر است. بنابراین اگر تعداد آن ها به کمتر از ۱۵۰ هزار عدد در هر میکرولیتر رسید یعنی شخص دچار کمبود پلاکت شده است. در علم پزشکی به کمبود پلاکت، ترومبوسیتوپنی (Thrombocytopenia) گفته می شود.

علائم کمبود پلاکت خون

وظیفه اصلی پلاکت ها جلوگیری از خونریزی است. بنابراین کاهش آن ها فرد را مستعد خونریزی می کند. خونریزی های ناشی از کمبود پلاکت معمولا از نوع پوستی، مخاطی و گوارشی هستند و خونریزی های عمقی در مفاصل و عضلات معمولا رخ نمی دهد. خطرناک ترین خونریزی هم خونریزی مغزی است که می تواند منجر به مرگ شود و از اورژانس های پزشکی محسوب می شود.

سایر علائمی که در ترومبوسیتوپنی ایجاد می شوند عبارتند از:

• کبودی های قرمز، بنفش یا قهوه ای رنگ برروی پوست که به آن ها پورپورا (Purpura) گفته می شود
• بثورات پوستی بصورت نقاط کوچک قرمز یا بنفش به نام پتشی (Petechiae)
• خون دماغ
• خونریزی از لثه ها
• درصورت ایجاد زخم، خونریزی طولانی شده و دیر بند می آید
• خونریزی شدید دوران قاعدگی بطوری که پدهای متعددی مصرف می شود
• خونریزی از دستگاه گوارش که باعث وجود خون در مدفوع می شود و می تواند با استفراغ خونی یا مدفوع خونی (بصورت مدفوع سیاه رنگ یا ملنا و یا حاوی خون روشن) خود را نشان دهد.
• خون در ادرار یا هماچوری
• خطرناک ترین نوع خونریزی، خونریزی مغزی است که بسیار نادر اما خطرناک و کشنده است. با این حال در صورت کمبود پلاکت و وجود هم‌زمان علائم عصبی باید به خونریزی مغزی فکر کرد.

چه زمانی ترومبوسیتوپنی باعث خونریزی می شود؟

احتمال ایجاد خونریزی به شدت کاهش پلاکت ها بستگی دارد. هر چه میزان پلاکت پایین تر باشد، احتمال خونریزی بیشتر است. اگر بیمار سابقه خونریزی در این زمینه داشته باشد و یا علائم خونریزی پوستی نظیر پورپورا داشته باشد،‌ خطر خونریزی بیشتری دارد.

در عمل های جراحی کوچک و دندانپزشکی باید میزان پلاکت بیشتر از ۵۰ هزار عدد در هر میکرولیتر و در جراحی های بزرگ باید بیشتر از ۱۰۰ هزار عدد در هر میکرولیتر خون باشد تا خطر خونریزی کم شود.

اگر میزان پلاکت خون کمتر از ۲۰ هزار عدد در هر میکرولیتر باشد، خطر خونریزی خود به خودی افزایش می یابد بدیهی است هر چقدر کمتر باشد،‌ خطر خونریزی هم بیشتر خواهد بود (مخصوصا در مقادیر کمتر از ۱۰ هزار)‌.

علت پایین پلاکت خون چیست؟

پلاکت ها در مغز استخوان تولید شده و سپس در جریان خون آزاد می شوند. هر عاملی که باعث کاهش تولید در مغزاستخوان یا افزایش مصرف در خون شود می تواند باعث کاهش پلاکت شود. حال افزایش مصرف می تواند ناشی از تخریب پلاکت ها یا احتباس آن ها در طحال و یا افزایش استفاده از آن ها در سیستم انعقادی باشد که هر یک از این موارد را در ادامه توضیح می دهیم.

دلایل احتمالی تعداد پلاکت کم می تواند شامل موارد زیر باشد:

بیماری های مغزاستخوان

استخوان های پهن در افراد بالغ نظیر مهره ها و جناغ و لگن دارای مغزاستخوان اسفنجی هستند که همه سلول های خونی اعم از گلبول های سفید و گلبول های قرمز و پلاکت ها در آن جا تولید می شوند و به جریان خون آزاد می شوند.

اگر مغزاستخوان به هردلیلی نتواند به اندازه کافی پلاکت تولید کند، فرد دچار کمبود پلاکت خون یا ترومبوسیتوپنی می شود. اینکه چرا مغزاستخوان ممکن است دچار مشکل شود و چه بیماری هایی باعث اختلال در کارکرد مغزاستخوان می شوند را می توانید با مراجعه به بخش بیماری های مغزاستخوان مطلع شوید.

از جمله بیماری هایی که باعث کاهش تولید در مغزاستخوان می شوند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آنمی آپلاستیک (Aplastic Anemia)
• کمبود ویتامین B12
• کمبود فولات
• عفونت های ویروسی از جمله HIV ،EBV و آبله مرغان
• شیمی درمانی ، پرتودرمانی یا مواد شیمیایی سمی نظیر بنزن
• مصرف زیاد الکل
• انواع لوسمی ها
• سندرم های میلودیسپلاستیک یا همان بیماری ام دی اس

تخریب یا مصرف پلاکت ها

تعداد پلاکت پایین می تواند نتیجه تخریب توسط بدن باشد. این تخریب ها می تواند ناشی از مصرف برخی داروها نظیر داروهای ادرارآور (دیورتیک) ‌و داروهای ضد تشنج باشد و یا به دنبال بیماری های عفونی یا خودایمنی و یا بزرگ شدن طحال و کبد و درنتیجه گیرافتادن پلاکت ها در این ارگان ها ایجاد شود.

بنابراین در این موارد مغزاستخوان که به عنوان کارخانه تولید پلاکت عمل می کند سالم است؛ اما نمی تواند پلاکت های تخریب شده در محیط را جایگزین کند و فرد دچار ترومبوسیتوپنی می شود.

از جمله بیماری هایی که با تخریب یا مصرف پلاکت ها همراه هستند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بزرگی طحال یا اسپلنومگالی که می تواند در نتیجه بیماری های کبدی نظیر سیروز کبدی ایجاد شده باشد.
• بیماری های خودایمنی: انواع بیماری های خودایمنی می توانند در این امر دخیل باشند، از روماتیسم ها گرفته تا واسکولیت ها.
• بارداری
• عفونت خون در اثر باکتری ها که به آن سپتی سمی گفته می شود.
• پورپورا ترومبوتیک ایدیوپاتیک یا بیماری آی تی پی (ITP)
• پورپورا ترومبوتیک ترومبوسیتوپنیک یا بیماری تی تی پی (TTP)
• سندرم اورمیک همولیتیک یا بیماری اچ یو اس (HUS)
• انعقاد داخل عروقی منتشر یا DIC

ترومبوسیتوپنی ترقیقی

نوع ترقیقی به علت رقیق شدن پلاکت ها در خون ایجاد می شود. مثلا فرد به دنبال خونریزی شدید مقادیر زیادی پلاکت از دست داده است و ما بجای جایگزینی پلاکت ها فقط به بیمار گلبول قرمز و سرم داده ایم. در این حالت تعداد پلاکت ها به شدت کاهش می یابد. بر اساس مطالعاتی که انجام شده است؛ یکی از علل اصلی مرگ و میر در تصادفات همین کمبود پلاکت ترقیقی است.

نحوه تشخیص

اگر پزشک به کمبود پلاکت مشکوک باشد، ابتدا شرح حال و معاینه فیزیکی را انجام می دهد. در طول معاینه، در پوست بدن به دنبال هرگونه کبودی غیرمعمول می گردد. از شما سابقه خونریزی در ادرار یا مدفوع و خون دماغ شدن مکرر را می پرسد.

همچنین معاینه شکم جهت بررسی اندازه طحال باید انجام شود. بطور معمول طحال قابل لمس نیست مگر اینکه بیش از ۲ برابر بزرگ شده باشد. همچنین ممکن است از شما سوال شود که آیا سابقه خانوادگی اختلالات خونریزی دهنده را دارید زیرا که برخی از علل پلاکت پایین خون ارثی هستند.

آزمایش خون

تشخیص قطعی ترومبوسیتوپنی با آزمایش خون شمارش سلول های خونی یا CBC انجام می شود. این آزمایش میزان سلول های خون موجود در خون را بررسی می کند. همانطور که گفته شد، میزان نرمال پلاکت خون بین ۱۵۰٫۰۰۰ تا ۴۵۰٫۰۰۰ عدد در هر میکرولیتر است.

سونوگرافی

معمولا در صورت شک به بزرگی طحال یا بیماری کبدی می توان از سونوگرافی استفاده کرد. سونوگرافی به خوبی می تواند سایز طحال و نیز بافت کبد را به پزشک نشان دهد و پزشک را در تشخیص علت کمبود پلاکت یاری دهد.

آسپیراسیون و بیوپسی مغز استخوان

درصورت شک به اختلالات مغزاستخوان می توان اسپیراسیون یا بیوپسی مغزاستخوان انجام داد. این کار برای تشخیص بیماری هایی نظیر لوسمی، سندرم های میلودیسپلاستیک، آنمی آپلاستیک و لنفوم ها و نیز سایربیماری های مغزاستخوان کاربرد دارد.

سؤالات متداول